Maand: januari 2021

Jo, 杖, is het Japanse woord voor staf. Binnen aikido wordt hier een stok van ongeveer 130 cm lengte mee bedoeld. Een jo heeft normaal gesproken een diameter van ongeveer twee tot drie centimeter. Deze stevige wapenstokken werden in de tijd van de samurai veel gebruikt door mensen die zich geen zwaard konden permitteren, of die geen zwaard mochten dragen.

Hoewel een stok natuurlijk een aantal zwakke punten kent ten opzichte van een zwaard, is een geoefend stokvechter niet direct kansloos in een duel. Doordat de stok langer is dan het zwaard heeft de stokvechter meer bereik. Daarnaast beschermt het gemiddelde harnas tegen steken en snijden, waardoor een zwaard minder effectief wordt. Een stok haalt de kracht uit impact, terwijl een harnas een stuk minder bescherming biedt daartegen. In het westen zie je daarom ook de ontwikkeling van wapens als de morgenster en krijgshamer. Wel is het belangrijk je te realiseren dat het in die tijd vooral de zwaardvechters waren die geoefend hadden, en dat de stokvechters het daarom nog steeds vaak af moesten leggen.

De jo is in wezen de Japanse variant van wat men in het Engels een quarterstaff noemt. Uit een boomstam haalde men vier quarterstaffs. Dat heeft niets te maken met de lengte, maar alles met de dikte. Men zaagde de stam over de lengte in vier kwarten, die daarna geschuurd werden tot een ronde staf. Dit is dan ook waar de naam quarterstaff, “kwart-staf” vandaan komt.

Kwaliteit hout

Jo zijn verkrijgbaar in verschillende kwaliteiten hout. Omdat er veel slagen mee uitgevoerd worden waarbij de jo elkaar raken, en deze ook regelmatig door de handen glijdt is het, net als bij een bokken, belangrijk een harde houtsoort te kiezen die niet splintert. Japans eiken is hiervoor ideaal. Er is zowel rood als wit eiken verkrijgbaar op de markt. De (mogelijk subjectieve) ervaring van Aikidojo Poort is dat rood eiken meer te lijden heeft onder vocht (en dus eerder krom trekt) dan wit eiken. Daarom hebben wij in de dojo alleen wit eiken.

Trainen met een Jo

Binnen aikido wordt op veel verschillende manieren geoefend met de jo:

Een aantal van de oefeningen met wapens zijn opgenomen in het curriculum voor de dan-examens. Er wordt, mede daarom, van je verwacht dat je tegen de tijd dat je examen doet je eigen wapenset hebt. Al kun je die ook in dat geval nog wel van iemand lenen.

Ken is het Japanse woord voor zwaard. Een katana is een ken, maar ook de zwaarden die wij hier in het Westen gebruikten zijn ken. Bij aikido trainen we altijd met houten zwaarden, zogeheten bokken. Bokken wordt geschreven met twee karakters: 木剣. Het eerste karakter 木 betekent boom of hout. Meestal wordt dit karakter uitgesproken als ki, zoals in kihon. In sommige samenstellingen wordt echter de uitspraak boku gebruikt. Door een rare streek van de Japanse taal wordt in sommige gevallen de lettergreep ku (en tsu) een beetje ingeslikt, waardoor de uitspraak verandert. Voor Nederlanders klinkt het dan alsof er twee medeklinkers staan. Het tweede karakter, 剣, betekent letterlijk zwaard. Het is dezelfde ken als in kendo, Japans schermen, wat dus letterlijk “de weg van het zwaard” betekent.

Typen Bokken

Bokken komen voor in vele vormen, maten en stijlen. Deze komen voort uit de vele verschillende zwaardstijlen die er beoefend worden. Afhankelijk van de situatie waar men op traint (met of zonder harnas) en welke bewegingen (steken of snijden) de nadruk krijgen in de zwaardstijl worden houten oefenzwaarden ontworpen met eigen eigenschappen (rechter, krommer, langer, korter, dikker, dunner, etc.). Voor aikido zijn er geen vaste regels welke stijl bokken je moet hebben, dit hangt sterk af van je persoonlijke voorkeur, en/of die van de leraar.

Bij Aikidojo Poort gebruiken we meestal bokken van de stijlen Katori Shinto Ryu of Yagyu Shinkage Ryu. Als je zelf een andere stijl prettig vindt staat dat je natuurlijk volledig vrij. Wat wel altijd belangrijk is, is het houtsoort waar het zwaard van gemaakt is. Net als bij een jo is het belangrijk dat het een harde houtsoort is die niet splintert. Ook hier heeft Japans eiken de voorkeur.

Trainen met een Bokken

Met een bokken worden er verschillende vormen geoefend:

Suburi – losse slagen die men individueel maakt in de lucht.

Batto-jutsu – Het snel en vloeiend trekken van het zwaard, in combinatie met een of meerdere slagen.

Kumi-tachi – zwaard-kata waar beide trainingspartners een zwaard vast hebben die reeds getrokken is, of rustig getrokken wordt.

Tachi-dori – “afnemen van een zwaard”, uke valt aan (meestal met een verticale slag), en tori voert een aikido techniek uit waarbij tori de controle over het zwaard overneemt.

Trainen met de bokken is heel goed voor je kamae (houding), ma-ai (afstand), sen (timing) en het bewust worden van de center-lijn, de kortste weg tussen jou en je tegenstander.

Een aantal van de oefeningen met wapens zijn opgenomen in het curriculum voor de dan-examens. Er wordt, mede daarom, van je verwacht dat je tegen de tijd dat je examen doet je eigen wapenset hebt. Al kun je die ook in dat geval nog wel van iemand lenen.

Een tanto is een Japans mes. Het is het kleinste wapen wat we bij aikido gebruiken. Het is vormgegeven als een kleine bokken, en heeft dus ook 1 “botte” kant (net als een keukenmes). Tanto worden alleen gebruikt als oefenwapens om tegen te verdedigen. Met een tanto kunnen verschillende aanvallen uitgevoerd worden: een steek (tsuki) of een slag (uchi), zowel verticaal als diagonaal.

De juiste manier voor uke (aanvaller) om een tanto vast te pakken hangt af van de aanval, en zelfs dan is niet iedereen het er over eens. Net zoals bij veel dingen geldt hier: let goed op en pas je aan aan wat de leraar op dat moment doet, ook als dat anders is dan je gewend bent.

Voor de meeste wapens is het advies om deze te kopen van Japans eiken, een harde houtsoort die niet splintert. Omdat een tanto nooit tegen andere tanto aanbotst is er ook geen splintergevaar. Om esthetische redenen kiezen veel aikidoka nog steeds voor een tanto van Japans eiken, maar elke houtsoort is in principe prima.

Bij Aikidojo Poort hebben we een aantal tanto in de dojo, zodat er altijd voldoende messen zijn. Er is dus geen noodzaak om er een te kopen. Toch is het slechts een kleine investering, en een tanto past makkelijk in je sporttas, dus het kost weinig moeite om hem altijd bij je te hebben. Zorg ervoor dat je tanto herkenbaar is, bij voorkeur door je naam achterop te schrijven. Het meest gebruikelijk is om dit in het Japans te doen. Laat het in dat geval over aan je leraar, want er worden veel fouten gemaakt.

Trainen met een tanto

Met een tanto wordt eigenlijk maar in een vorm geoefend:

Tanto-dori – Het afpakken van een tanto. Uke valt aan, en tori voert een aikido techniek uit waarbij tori de controle over het houten mes overneemt.

Japan kent een lange martiale geschiedenis, met als meest sprekende voorbeeld de samurai, de Japanse ridders, en hun bekendste wapen, de katana. Door de zelf-opgelegde isolatie waar Japan lange tijd in verkeerde, zijn de samurai betrekkelijk recent nog een onderdeel geweest van de Japanse maatschappij. Hierdoor zijn de sporen van de samurai duidelijker zichtbaar in Japan dan die van ridders in Europa.

Naast de katana (zwaard) gebruikten de samurai ook andere wapens, zoals yari (speer), naginata (hellebaard), en yumi (boog). In de maatschappij waren ook andere wapens gemeengoed, zoals de jo en bo (stokken van verschillende lengtes).

Veel van de moderne krijgskunsten vinden hun wortels in de eeuwenoude Japanse krijgsscholen, en het is dus niet verwonderlijk dat er ook gewapende technieken in de curricula zitten. Aikido stamt net als Judo af van Ju-Jutsu, “de zachte kunst”. In beginsel is Ju-Jutsu hetgeen samurai leerden om zichzelf te verdedigen wanneer zij ongewapend waren.

Omdat Judo zich ontwikkeld heeft tot olympische wedstrijdsport, zijn alle gewapende technieken uit het curriculum geschrapt. Bij aikido worden deze technieken juist nog wel onderwezen. Het hangt echter sterk af van de school hoeveel nadruk er ligt op de oefeningen met wapens.

Wapens binnen aikido

Er zijn 3 wapens die bij aikido gebruikt worden. Klik op de links om meer over deze wapens te lezen:

• Jo (stok)
• Bokken (zwaard)
• Tanto (mes)

Waarom?

Dan rijst de vraag “Waarom? Op straat komt er toch niemand met een zwaard achter me aan?” Waarschijnlijk niet, en een van de verklaringen is dat het traditie is, het staat nu eenmaal in het curriculum, dus oefenen zullen we het.

Echter, voor wie dat niet een geheel bevredigend antwoord is, is er een tweede, zwaarwegender argument. Er is veel te leren van het werken met een wapen. Het is bijvoorbeeld een ontzettend goede oefening in ma-ai (afstand), sen (timing), kamae (houding) en leert je nog duidelijker om geen spierkracht te gebruiken tijdens het bewegen.

Moet ik wapens kopen?

Je hoeft helemaal niets. Bij Aikidojo Poort hebben we een aantal jo, bokken en tanto in de dojo voor leden die ze zelf niet hebben. Daarentegen is een tanto een kleine investering en past deze gemakkelijk in je gewone sporttas. Veel mensen schaffen deze dus al vrij snel aan.

Wanneer je verder komt en het trainen met wapens ook een exameneis wordt (rond 1e kyu / shodan), of je veel naar stages gaat, is het gebruikelijk om ook een jo en bokken aan te schaffen. Dit heeft ook als voordeel dat je thuis kunt oefenen. Bijvoorbeeld in de tuin wanneer de zon schijnt. Op basis van persoonlijke ervaring raden we het binnenshuis oefenen af.

Het staat je vrij om zelf een jo en bokken aan te schaffen, maar je kunt ook advies vragen bij de leraar. Vaak kan deze ook nog wat korting regelen.

De kamiza is de plek in de dojo waar de foto van O’Sensei, en eventueel een kalligrafie, hangt. Andere dingen die vaak geëtaleerd staan als onderdeel van de kamiza zijn een wapenset en/of een vaas bloemen.

In beginsel heeft een kamiza echter niet meteen iets van doen met kalligrafie of bloemen. Het woord kamiza bestaat uit twee karakters: 上, kami, wat hoog of boven betekent, en 座, za, wat zetel of zitten betekent. Letterlijk betekent kamiza dus “hoge zetel”. Iets vrijer vertaald zou je kunnen zeggen “erezetel”. Net zoals op veel andere vlakken heeft deze hiërarchische verhouding een plekje in het bewustzijn van elke Japanner.

Wanneer een groep Japanners een ruimte betreed gaan ze volgens een vast patroon zitten. De “beste”, meest eervolle, plaats is het verst bij de deur vandaan. De deur brengt immers kou, en vroeger ook gevaar. De minst eervolle plaats is direct bij de deur, in de kou. Dit is ook de eerste persoon die moet proberen binnenkomend gevaar te stoppen.

In een sociaal gezelschap is deze erezetel gereserveerd voor de eregast, of de hoogste in rang. Voor wie dit vreemd klinkt: denk aan de stoel aan het hoofd van de tafel, met het verschil dat dit soort dingen in Japan net nog wat meer leven.

In traditioneel ingerichte ruimtes is er tegenover de ingang een soort inham in de muur, de tokonoma, waar kunst geëtaleerd wordt, meestal een kalligrafie. Dit is echter ook de plek waar de kamiza zich bevindt. Langzaamaan zijn deze twee concepten dus met elkaar verbonden geraakt. Binnen aikido staat O’Sensei uiteraard in het hoogste aanzien, en het is dus niet vreemd dat ook zijn portret wordt opgehangen bij de kamiza.

De kamiza kan nooit op dezelfde muur als de deur zitten. Als een architect het gebouw ontwerpt zal deze er juist meestal voor kiezen om te zorgen dat de muur tegenover de deur geschikt is voor een kamiza. Ook links van de deur (zoals bij Aikidojo Poort) is een populaire optie. Dit betekent dat de meest gevorderde leerlingen het verste bij de deur vandaan zitten. Minder gebruikelijk is dat de kamiza op de rechter muur zit, wat je onder andere in Hombu Dojo ziet. Een mogelijke beweegreden hiervoor kan zijn geweest dat men juist wilde voorkomen dat mensen op hierarchische volgorde gaan zitten. Met het steeds wisselende publiek in de Hombu Dojo zou dat zelfs in Japan voor chaos kunnen zorgen.

Met de kamiza zijn een aantal etiquette gemoeid. Zo is het onbeleefd om vlak voor de kamiza langs te lopen, of om met je rug naar de kamiza te wachten. Waar mogelijk is het beter om je aan een van de andere randen te positioneren. Is de mat zo groot dat dit niet lukt, draai je dan onder een hoek van 45 graden naar de kamiza toe. Verder is het netjes om bij het betreden en verlaten van de mat te groeten naar de kamiza.

Veel van de etiquette regels hebben een duidelijk relatie met veiligheid. Soms is dit verband niet zo duidelijk, en soms is het verband er niet. Toch is het belangrijk om de hoogte te zijn van deze basis regels en je best te doen ze na te leven. Zo kom je goed voor de dag, zowel in je eigen dojo maar vooral ook wanneer je ergens op bezoek gaat.

Shodo is de kunst van kalligrafie. Do is dezelfde Do als in bijvoorbeeld Aikido, en betekent “de weg van” of “de weg naar”. Sho betekent “schrijven”. Letterlijk betekent Shodo dus “de weg van het schrijven”. Je zou het ook vrij kunnen vertalen als “de weg van de pen”, en met het eeuwenoud gezegde “de pen machtiger is dan het zwaard” in je achterhoofd is dat niet eens een gek idee.

Klassieke Japanse Kunst

Shodo is geen budo, maar net als Chado (thee ceremonie) en Kado (bloemschik kunst) bevat de naam de uitgang Do en behoort het tot de klassieke Japanse kunsten. Net als bij Budo heeft Shodo een graderingssysteem met verschillende Dan-graden. Voor de westerling die Dan-graden, en de bijbehorende zwarte banden, associeert met krijgskunst klinkt dit misschien vreemd, maar het Dan-graden systeem is redelijk gemeengoed in Japan.
In tegenstelling tot Chado en Kado wordt Shodo ook onderwezen op school. Vaak is het een keuzevak en zijn andere opties muziek of schilderen. Bij Shodo leer je je eigen inkt maken door een blok te schuren en water toe te voegen. Ook leer je de karakteristieke schrijfmethode van Shodo: alleen de kwast maakt contact met het papier, je arm zweeft boven tafel en maakt nergens contact.

Stijlverschillen

Er zijn veel verschillende Shodo scholen met allen subtiel andere stijlen. In grote lijnen zijn er een aantal universele klassen schrift (denk aan italic versus normaal schrift), de verschillende scholen voegen hier dus hun eigen inzichten aan toe:

• Tensho (zegelschrift): een van de oudste vormen, wordt vooral nog gebruikt voor stempels (de rode inkt aan de zijkant van een kalligrafie). Kenmerkt zich door lange, dunne en ronde lijnen. Karakters zijn niet altijd even goed te herkennen.
• Reisho (klerkschrift): oude vorm, vervanger van het zegelschrift. Kenmerkt zich door lange, dunne en rechte, lijnen. Karakters zijn herkenbaar.Kaisho (blokschrift): standaard vorm, zelfde stijl als je op de computer gebruikt. Japans equivalent van blokletters. Karakters zijn heel duidelijk herkenbaar.
• Gyousho (semi-cursief): veelgebruikte vorm, Japans equivalent van schoolschrift. Zelfde structuur als het blokschrift, maar vloeiender. Karakters zijn herkenbaar.
• Sousho (cursief): artistieke, vrije, vorm, karakters zijn niet altijd even goed te herkennen.

Shodo en Budo

Shodo heeft een lange gedeelde geschiedenis met Budo. Vroeger waren de Samurai bij uitstek degenen die konden schrijven en zich bezighielden met de administratie in het feodale systeem. Tegenwoordig beperken de verhoudingen zich tot een gedeeld graderingssysteem en de aanwezigheid van een kalligrafie in bijna elke Dojo. De kalligrafie hangt bij de kamiza. De prachtige kalligrafie van Aikidojo Poort is gemaakt door een Shodo beoefenaar, Noda Michiyo, de moeder van een oud-klasgenoot van de hoofdleraar, Maarten.